آشنایی با هنر دستی شیشه‌گری دستی ایران

آشنایی با هنر شیشه‌گری دستی ایران

شیشه‌گرى در ایران سابقه‌اى بسیار طولانى دارد. وجود گردنبند شیشه‌اى متعلق به ۲۲۵ ق.م که داراى دانه‌هاى آبى رنگ است که در ناحیه شمال غربى ایران کشف شده است، قدمت این صنعت را در ایران تأیید مى‌کند. قطعات شیشه‌اى مایل به سبزى هم در لرستان، شوش حسنلو به‌دست آمده که متعلق به زمان پیش از تاریخ است.

هنر شیشه‌گری
شیشه گری هنر شکل دادن به شیشه است .هنرمند در این هنر، ابتدا ماده شیشه را گرما می‌دهد تا نرم و نیمه مایع شود.پس بوسیله دستها یا وسائل ویژه یا دمیدن اشکال زیبا یی را با آن پدید می‌آورد.

شیشه گری دستی حرفه‌ای در ایران حداقل به ۳۰۰۰ سال قبل باز می‌گردد.در طی زمان ‌ها در مناطق گوناگون ایران، این هنر صنعت تکامل ویژه خود را پیدا کرده .

از زمان هخامنشیان آثار شیشه‌اى زیادى در دست نیست. ولی در این دوره زمان ساسانی، هنرمندان آثار شیشه‌اى نفیس خلق کرده ‌اند که نمونه‌هایى از آنها در موزه آبگینه تهران مى‌باشد.

شیشه ساسانى در چین ارج بسیار داشت به مخصوص شیشه لاجورى را گرانبها مى‌شمردند. بعد از اسلام، شیشه‌سازى رونق یافت، ظروف شیشه‌اى دورهء اسلامى تحت، تأثیر طرح‌هاى قبل از ادرود است.

ایرانیان با تکیه بر تجارب کیمیاگرانى مانند ذکریاى رازی، و جابر ابن حیّان، در کانى‌شناسى پزشکى شیمى صنعتى و دیگر علوم زمان خود مالک تجارب زیادى گشتند حتى توانستند شیشه‌هاى رنگى مرغوب بسازند. این شیشه‌ها حتى بعنوان جواهر بکار مى‌رفته است. در دورهء مغول ظروف شیشه‌اى به نازکى کاغذ کار مى‌شد.

در دورهء تیمورى در سمرقند و شیراز کار مى‌شد. بعد از آن این هنر رو به انحطاط رفت بعد در دورهء صفوى دوباره احیا شد بعد مجدداً رو به انحطاط گذارد.

شیشه‌گرى قبل از اسلام
قدیمى‌ترین شیشه در ایران متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. نمونه‌هایى از هزاره دوم تا مقارن میلاد مسیح (ع) حاوی عطردان‌ها، النگوها، تندیس‌ها کاسه‌ها تنگ‌هاى زیاد به‌دست آمده است.

در حفارى‌هاى چغازنبیل (بزرگ‌ترین پرستش‌گاه ایلام قدیم) مربوط به دوره پیش از تاریخ، بطرى‌هایى شیشه‌اى یافت شده است، که نشان از وفور شیشه در ایلام کهن دارد.

از تمدن مارلیک مهره‌هاى شیشه‌اى که عمر آنها به ۳۴۰۰ سال پیش مى‌رسد، پیدا شده است. همچنین ظروف شیشه‌اى مایل به شیرى در کاوش‌هاى لرستان به‌دست آمده است.

از زمان هخامنشیان آثار شیشه‌اى چندانى در دست نیست. در آن دوره مهره‌هاى شیشه‌اى ایران در همه جهان گذشته مشهور بوده که ظاهراً به رنگ سیاه سفید بوده است.

هنرمندان ساسانى در تراش دادن شیشه مهارت مخصوصى داشته‌اند. شیشهء ساسانى در چین ارج بسیار داشته و به‌مخصوص شیشه لاجوردى را گرانبها مى‌شمردند. جام‌هاى پایه‌دار با نقش حلقه‌هاى برجسته از دوره اشکانیان و ساسانیان به‌جاى مانده است.

شیشه‌گرى بعد از اسلام
بعد از اسلام هنر صنعت شیشه‌گرى به‌تدریج سیر تکاملى داشته است و صاحبان این صنعت با مصرف از تجارب کیمیاگران توانستند انواع شیشه‌هاى رنگین را عرضه نمایند.

ظروف شیشه‌اى دورهء اسلامى تحت تأثیر طرح‌هاى قبل از ادرود است. در دورهء سلجوقى و تا وقت هجوم مغول، افزارها و ظروف‌هاى بسیار زیبا ى شیشه‌اى از کوره‌هاى شیشه‌گرى گرگان بیرون مى‌آمد که به نازکى کاغذ و گاه مینایى و گاه تراشیده کنده‌کارى شده است. روزگار سلجوقى اوج صنعت شیشه‌گرى در ایران محسوب مى‌شود. فرآورده‌هاى شیشه‌اى این زمان بیشتر حاوی ظروف کوچک بزرگ، عطردان‌هاى بسیار ظریف، جام‌ها و گلدان‌هایى با فرم‌ها اندازه‌هاى متنوع و اشیاء تزئینى کوچک به‌شکل حیوانات و … است.

در دورهء مغول رونق شیشه‌سازى از بین رفت در عوض در این عهد سفالگرى و کاشى‌کارى رونق یافت.

در دورهء تیمور رواج شیشه‌گرى قابل توجه است. تعدادى از شیشه‌گران از مصر، سوریه به ایران آمدند مشابه شیشه‌هاى ایرانى به مصر و سوریه رفت. در این دوره دو شهر سمرقند شیراز از مراکز عمده شیشه‌سازى در ایران بودند. از این وقت به بعد این هنر روى به انحطاط نهاد تا وقت شاه‌عباس که با ساختن چراغ‌هاى مساجد بطرى‌ها این هنر دوباره زنده شد. شاه‌عباس شیشه‌گران ونیزى را براى احیاى این نصعت به ایران آورد. در نتیجه شیشه‌گرى در دوره صفوى رونق دوباره یافت. گاه شیشه‌ را با دمیدن به داخل قالب مى‌ساختند و گاه شیشه را مى‌تراشیدند تا به‌شکل جواهر در آید یا نقوشى روى آن مى‌کندند. گاهى نیز شیشه را با نقوش درخشان، مینایى طلایى مى‌کردند. در این دوره کارگاه‌هاى شیشه‌سازى در شهرهاى مختلف ایران از عبارت اصفهان، شیراز و کاشان دایر شد.

در فاصلهء بین سلطنت سلسله صفویه قاجاریه به‌تدریج هنر صنعت شیشه‌گرى در ایران از لحاظ سیر تکاملى پیشرفتى نداشته است و به‌تدریج تا اواخر سلسله قاجاریه و بعد از آن به‌تدریج ضعیف‌تر شده است. در واقع با ورود شیشه به قیمت ارزان‌ مرغوب‌تر به بازار ایران، کم‌کم این صنعت رو به انحطاط نهاد.

مواد و مصالح شیشه گری
۱. عناصر پایه :
سیلیس یا اکسید سلیسیم ماده اصلی تمام تولیدات شیشه است که به صورت شن، سنگ چخماق یا سنگ چینی وجود دارد. اکسید بوریک به عنوان عنصر اصلی در تهیه شیشه مصرف می شود.

۲. عناصر ذوب کننده :
این عناصر مانند سود به صورت کربنات سدیم، سولفات سدیم، استات سدیم نقطه ذوب سیلیس را پایین آورده، به ضمیر شیشه حالت قلیایی می دهند.

۳. عناصر تثبیت کننده :
برای مخلوط شدن خوب مواد اصلی ذوب کننده و همين طور پیشگیری از حل شدن شیشه در مواد مختلف از این مواد استفاده می کنند. کربنات کلسیم از رایج ترین مواد تثبیت کننده است.

۴. عناصر سفید کننده :
برای خنثی کردن رنگ در خمیر شیشه از رنگ دیگر استفاده می کنند؛ مثلاً برای خنثی کردن قرمز از سبز استفاده می کنند.
شیشه گری سنتی

وسایلی که در کارگاه شیشه گری مورد استفاده قرار می گیرد:
۱. بوری (میله دم) :
لوله توخالی و فولادی به طول ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی متر قطر ۵/۱ تا ۲ سانتی متر است که برای برداشتن شیشه مذاب از داخل کوره به کار می رود.

۲. سنگ کار :
از جنس سنگ یا فلز بری گرم کردن مواد روی میله دم مصرف می شود.

۳. قاشق چوبی :
به صورت ملاته گیر که همواره خیس است نقش قالب را دارد.

۴. دستگاه آب :
حوضچه فلزی مکعب مستطیل که دارای آب است.